Arakadiak ondoko kafe-solasaldia antolatu du irailaren 20rako.
“Gaixotasuna”-ren aurrean “osasuna” erakusten digun dualismoaren ildotik pentsatzen jarraitzea akats handia dela onartzen badugu ere, ezin dugu alde batera utzi osasunaren arloko funtsezko dimentsio bat ondoeza dela, eta antropologiatik horren berri emateak ondoezaren giza izaera, izaera soziala eta subjektiboa argitzera garamatza. Osasun mentala delakoaren eremuari dagokionez, antropologiak ahalbidetzen digu pertsonek beren hutsunezko, atsekabezko edo etsipenezko esperientzietatik garatzen duten ezagutzara hurbiltzea, eta, horrela, sufrimenduaren gizarte-ehuna esploratzea eta berreraikitzea.
Determinazio soziala barne hartzen duenehun edo sare horri emandako arretak ekarri digu, besteak beste, topaketa emankor bat antropologiaren eta osasun kolektiboaren kategoriak adierazitako errealitate konplexuaren artean, batez ere aipatu kontzeptuak Latinoamerikan izandako garapenetatik abiatzen bagara. Baina lotura hori aurkezteaz gain, gonbidatu nahi dugu osasunaren antropologiak eta begirada etnografikoak eraldaketa sozialak eta, azken batean, osasun mental kolektibo posible baterako baldintzak sustatzeko dituzten ahalmenei buruz hausnartzera. Egia esan, apustua egiten dugu akademiaren barruan eta kanpoanhain eztabaidatua den borondate eraldatzailearen alde, horrek osasunaren antropologiari tresnak eta haziak emango baitizkio orain patologizatuta dauden gizarteetan existentzia osasungarria lortze aldera.
Maiatzaren 23an, Arakadiak mamu beldurgarrienari, heriotzari, aurre egiteko erronka bota zion solasaldira hurbildu zen jendeari. Eutanasiak, norberaren bizitzaren bukaera planifikatzeko modu gisa, galdera handiak eragiten ditu etengabe. Manuel Eciolaza Nafarroako “Duintasunez Hiltzeko Eskubidea” Elkarteko lehendakaria izan zen gurekin. Eguneko protagonista nagusia eutanasia izan bazen ere, antropologiak bidea ireki zuen gaixotasun- eta heriotza-prozesuen inguruko jardueretan izandako aldaketak azaltzeko.
Espainiako Estatuaren lege-esparruaren barnean aitortutako eta legitimatutako eutanasia aurrerapen sozial handia iruditu zitzaigun bertaratu ginenoi. Organismo bizidun gisa, gizaki gisa, ez dugu geure burua lantzeko eta bizi-proiektu bat garatzeko ardura bakarrik (geure izateari zentzua ematen dioten jarduerak, ontologiak, ugalketa). Gure erantzukizuna da traumatikoa edo mingarria ez den proiektu bat bermatzea, ez bakarrik guretzat gizaki gisa, baizik eta inguruan ditugun persona maiteei gaixotasun prozesu hori errazteko.
Aplikazioan zenbait zalantza antzeman ziren, LOREa inklusiboa delako. Osasun mentaletik zerbitzu hori behar izan zezaketen pertsonekiko, halako sendotasun falta sentitu zen. Osasun fisikoari dagokionez, badira hura baloratzeko parametroak, baina zaila dirudi era berean egitea sufrimendu mentalari buruz. Bizitzeaz nekatuta eta hiltzeko gogoz dauden adineko pertsonen egoerak planteatu ziren. Suitzako legeez eta lagundutako suizidioaz hitz egin zen, baina argi gelditu zen hori ez dela eutanasia.
Bizi testamentua aurrerapen bat da idatziz uztean zer osasun neurri aplika dakizkigukeen gaixotasun-testuinguru desberdinetan, sinatzailea, paziente gisa, kontziente ez dagoenean edo bere kabuz erabakitzeko moduko gaitasun mental egonkorrak dituenean. Baina zalantza sortzen digu ea balizko medikalizazio guztiak erregistratuta egondaitezkeen gaixotasun testuinguru mugagabe batean. Bestalde, pazienteak bizi-testamentuan idazten du zer nahi duen eta zer ez, hamaika gaixotasunek har ditzaketen egoera zail guztietan. Hau da, eutanasiak prebentzio neurriak jasotzen ditu praktika posibleak saihesteko, hala nola giltzadura terapeutikoa, edo familiak erabakitzea zer bitarteko farmakologiko eta teknologiko erabiliko diren pazientearen bizitza ziurtatzeko, nahiz eta gaixoak uko egin kontziente dagoela.
Solasaldian parte hartu zuten bi eztabaida taldeetan, persona bakoitzak eutanasiaz eta bizi testamentua sinatzerakoan izandako esperientziez pentsatzen eta/edo sinesten zuena azaldu zuten. Pauso erraza dela ikusten dugu, vaina informazio nahikoa falta da horretarako.
Pertsona bakoitzak heriotzaren prozesuari heltzeko orduan dituen sinesmenen eta kulturaren garrantzia eztabaidatu zen. Prozesu hori bideratzeko modu asko daude, eta guztiak errespetatu behar dira. Bakoitzak ezagutzen dituen kasuak eta nola tratatu diren kontatu zuten bertaratutakoek.
Garrantzitsua da heriotzaz, haren prozesuaz, doluaz eta abarrez normaltasunez hitz egitea. Lehenago edo beranduago aurkeztuko den prozesu batean heriotza naturaltasunez onartu ahal izateko berebiziko garrantzia duenean, gure gizartean heriotza ezkutatzen dela ikusten dugu.
Medikuaren eta pazientearen arteko harremanaz aritu ginen. Eutanasia prebentziozko borondatea da. Ildo horretan, medikuaren eta pazientearen arteko harremana eraldatu egiten da, ez da hain hierarkizatua eta horizontalagoa da. Osasunari, medikalizazioei eta gaixotasunei buruzko ezagutza hedatuagoa eta normalizatuagoa dago gizartearen artean. Hori dela eta, persona batek hausnartu egiten du, saihestezina den zerbait planifikatzen saiatzen da, heriotza, ondasun higiezinen banaketa eta herentzia planifikatzen dituen bezala, eta gai da elkarrizketa jarraitua ezartzeko, medikuaren eta pazientearen artean, eta ez alde bakarrekoa pazientearengan eragina duten erabakietan. Alde horretatik, kode deontologikoak, hipokratikoak, diziplina medikoak berak eta gaixotasunean osasuna zaintzearekin zerikusia dutenek berrikuspena eskatuko lukete, Espainiako Konstituzioak bezala, Estatuko gauzarik garrantzitsuena, medikua bezala, gizabanako herritar ororen bizitza babesten saiatzea baita.
Datorren asteartean, maiatzaren 23an, Arakadia antropologia elkarteak kafe solasaldi batera gonbidatzen zaitu Iruñeko Plazara! zentroan. Proposatzen dugun gaia heriotza duina izateko eskubidea eta Espainiako Estatuan eutanasia legeztatzearekin duen lotura da. Manuel Eciolaza, Duintasunez Hiltzeko Eskubidearen elkarteko lehendakaria etorriko da gure hizketaldira. Eutanasiaren legalizazioarekin eman diren gertaera garrantzitsuenen errepasoa egingo du, Arakadiatik ere, heriotzaren definizioak gizarte eta kultura mailan izaten dituen aldaketei buruzko ikuspegi antropologikoa eskainiko da.
Martxoaren 21ean arrazakeriaren aurkako nazioarteko eguna ospatu genuen, ijitoen komunitatearekin kafe solasaldi bat eginez, Gaz Kaló elkartearekin elkarlanean. Jarduera SOS Arrazakeria Nafarroak urtero antolatzen duen Arrazakeriaren aurkako Astearen programaren barrenean zegoen.
Topaketaren arrazoia izan da elkar hobeki ezagutzea, elkarri entzutea eta enpatiaz aritzea. Era guztietako pertsonekin harremanetan gozatu nahi izan dugu, elkarri aurpegira begiratuz eta kafea eta magdalena partekatuz. Uste dugu lortu egin zela, bertan parte hartu genuenok solasaldirako eta elkarri entzuteko giro ona aurkitu baikenuen.
Ijitoen herria, 500 urtetik gorako bizikidetza gorabehera, herri ezezaguna eta aurreiritziz betea da; justizia, erreparazioa eta ezagutza merezi duela onartu behar dugu.
Ricardo Hernández, Gaz Kaló Ijito Elkarteen Federazioko presidenteak jardunaldiaren oso aurkezpen interesgarria egin zuen. Ijito herriaren historia kontatu zuen, gizarteari egindako ekarpenak azaldu zituen, lanari, hizkuntzari eta gizakiei dagokienez. Erakutsi zuen nolakoa izan den bizirik irauteko estrategien historia, ijito-herria desager ez dadin herri gisa eta kultura bereizi gisa proposamen asimilazionisten aurrean. Adibide moduan azaldu zuen ijitoek bizi ziren herriko erlijio nagusia hartzen zutela aintzat.
Azalpen horien ondoren, talde txikiagoak osatu genituen, pertsona guztiek parte har zezaten. Talde guztietan pertsona ijitoak egon ziren, eta guztiekin partekatu zituzten beren esperientziak. Asko izan ziren gaiak, eta gutxi batzuk aipatuko ditugu. Arrazakeria ijitoari, antigitanismoak gizartean jarraitzen du. Lana lortzeko zailtasunen kasuak kontatu zituzten. Bere bizitzaren historietan erakutsi zuten lana aurkitzeko dituzten arazoak. Lortuz gero, fidatzekoak direla frogatu behar dute, eta beti besteak baino gehiago ahaleginduz.
Ijitoen mundua topikoz eta estereotipoz beteta dago, eta zaila da horiek ezabatzea (zezenak, flamenkoa, ez dute lan egin nahi…). Mendeetan zehar ijitoen kontra idatzitako literaturak (hala nola Cervantesen “La gitanilla”) jarraitzen du, eta gutxiespen-hizkuntzan antzematen da.
Hezkuntzan justifikaziorik gabeko ahanzturak aurreiritziei eustea eragiten du. Antigitanismoa eskolatik hasita aldatzeko beharra aztertu zen. Garrantzi handia eman zitzaion gazteak ikasten jarraitzera animatzea.
Gaz Kalóko kideek adibide batzuk kontatu zizkiguten, eskolan haurren absentismoa desagerrarazi duten herrienak. Oso garrantzitsuak dira “pertsona talismanak”, gizarte-langileak, eskola-sustatzaileak, guztiak hezkuntza arloan profil sozialak dituztenak, eta instituzioekin batera familiei eta ikasleei laguntza ematen dietenak. Hezkuntza publikoak, D eredua barne, laguntza behar du haurrei laguntzeko beren etorkizunari aurre egiteko aukera berak izan ditzaten. Aipatu genuen ere, landa-eremuan eta hiri-eremuan aldeak daudela oraindik hezkuntza arloan.
Gaur egungo legeak arrazistak ez izan arren, ez dituzte kontuan hartzen romanien edo ijitoen kolektiboak bezalakoek zailtasun gehigarriak dituztela baldintza berdinetan gizarte-lege askok sustatzen dituzten onurez jabetzeko, hala nola gazteen emantzipazioaz. Legeak ez dituzte ijitoek egiten. Ijitoen diskriminazio historikoa, nazien genozidioa edo guardia zibila (ijitoen jazarpenarekin oso lotuta) azaleratu ziren. Baita dendetako eta merkataritza-guneetako segurtasun-zerbitzuen jazarpen sistemikoa ere. Gertakari horiek guztiak salatzeko aukera aipatu zen. Arrazakeriak arrazializatutako pertsonaren kriminalaren profila darama lotuta. SOS Arrazakeriak gertaera arrazistak salatzeko zailtasunaren berri eman zigun (zigor kodeagatik, polizia-txostenak zehaztu gabe). Segurtasun kidegoetan sentsibilizazio protokoloen komenigarritasuna kontatu ziguten, hala nola Iruñeko udaltzainena: “Iruñea gorrotoaren aurrean”. Arrazakeriak sortzen duenean gorrotoa frogatzeko zailtasuna azpimarratu zen.
Aztertutako beste gai bat ijito guztiak homogeneizatzea saihestea izan zen. Nafarroan 8.000 inguru daude eta jarrera desberdinak dituzte ijitoen kulturari dagokionez; izan ere, gaur egungo joeretara egokitzen ari da, historian zehar egin duen bezala, nahiz eta bere erritmoan jarraitu. Euskarak kaloarekin (Erromintxela) nahastutako hizkuntzaz hitz egin zen solasaldian. Gainera, “zapiaren” ohituraz ere mintzatu ginen, Erregina katolikoak sartutako ohitura. Horrez gain, ondoko gai hauek ere aipatu ziren: adinekoenganako errespetua; doluaren ohitura eta lorez betetako panteoiak; erlijio katoliko eta ebanjelista; artisau, txatar-saltzaile; tratulari (orain azoka txikietan); informazioaren askatasuna. Zaintzaz eta zaintzaz arduratzen diren emakumeei gehitutako lanari buruz ere aritu ginen, eta aldaketa feministen beharraz. Aipatu zen ere ijitoren batek delituren bat egiten duenean kolektiboa hartzen dela erruduntzat.
Gutako bakoitzaren zeregin indibidualaren garrantziaz jabetu ginen, eguneroko bizitzan adierazpen arrazistak, hizkera iraingarriak, errealitatetik urruntzen diren historiak, etab. baztertzeko.
Solasaldia amaitzeko, gaien laburpen bat egin zen, eta eskerrak eman zitzaizkien parte-hartzaileei, batez ere ijitoei, eta baieztatu zen plazer bat dela era guztietako pertsonak elkarrekin bizitzea.
Beste batzuetarako, gaiak gehiago sakontzeko aukera planteatu zen. Oraingoan ideia harremanak izatea eta elkar pixka bat gehiago ezagutzea zen. Ziur jarduera gehiago egingo ditugula ijito-herria, bere egoera eta kultura ezagutaraziz, eta nola ez, antropologIak zertarako balio duen erakutsiz.
Eskerrak eman nahi dizkiegu bertaratu zirenei, baina, batez ere, partaide guztiekin haien bizipenak partekatu zituzten ijitoei.
Etorkizunean jarraituko dugu, agian landutako gai batzuk sakonduz.
Martxoaren 21ean, Arakadia Antropologia Elkarteak, Nafarroako Gaz Kaló Ijito Elkarteen Federazioak eta Sos Arrazakeria Nafarroak antolatutako TOPAKETA egingo dugu, Sos Arrazakeriak urtero koordinatzen duen arrazismoaren aurkako astearen barruan. Arakadiako kafe tertulietan eskaintzen dugun ohiko lasaitasunarekin ijito artean eta ijitoei buruz hitz egiteko asmoa dugu. Harreman pertsonalek eskaintzen dizkiguten ezagutza aberasgarrien bitartez, mundu hobeago baterantz joan nahi dugu, non arrazetaz ez dugun hitz egin nahi gehiago, baizik eta aniztasunean eta errespetuz bizitzearen plazera sentitu nahi dugu. Antropologiak, diskriminatuak edo ikusezin bihurtzen diren talde eta komunitateak aztertzen ditu askotan, baina ez bakarrik. Ijitoak 500 urte gure ondoan bizi izan arren, oraindik ere ezezagunak egiten zaizkigu, elkarrekin bizitzeari kalte handia egiten dioten estereotipoz eta aurreiritziz beteta gaudelako. Nortasunari eusteko bizitzen ari diren prozesuaz, kultur aberastasun sutsu eta zirraragarriaz hitz egingo dugu. Oraindik jasaten ari diren arbuioaz arituko gara, gaur egun antijitanismoa deitzen dugunaz. Baita ijitoen kultura aldaketa prozesuez ere, beste hobekuntza batzuen artean emakumeen eta gizonen arteko berdintasunezko gizartea posible egin nahi duen jendartea izanik. Aurrez aurre harremanak gero eta zailagoak diren gizarte batean bizi gara. Presaka bizi gara eta harremanetarako sareak nahiago ditugu. Egun honetan, elkarrizketarekin, entzutearekin, enpatiarekin, ondo pasatzea eta elkar hobeto ezagutzea bilatzen dugu.
2023ko otsailaren 14an Arakadia Antropologia Elkarteak antolatutako kafe tertulia egin zen. Solasaldi horretan, eztabaida-ardatz gisa inauterien gaia proposatu zen. Ikuspegi antropologikotik, inauteriak ondare kultural gisa hartzen dituen azalpenarekin hasi ginen, jai herrikoiak belaunaldiz belaunaldi transmititzen diren ezagutza eta teknika gisa ulertuz: ahozko tradizioak, arte eszenikoak, erabilera sozialak, errituak, jaietako ekitaldiak, naturarekin eta unibertsoarekin lotutako ezagutzak eta praktikak, baita eskulan tradizionalei lotutako ezagutzak eta teknikak barne hartuz ere.
Inauterietako tradizioak elementu sinbolikoz osatuta daudela eta festei lotutako irudikapen sozialak sortzen dituztela ikusten zen, jaia transgresio-espazio bihurtuz (ondare immateriala). Aldi berean, aldi berean, adierazpen ukigarriak, aurkituko ditugu, mozorro jantziak bezala (ondare materiala). Inauteriek dimentsio tradizionala dute, osagai identitario handiakin, baina denborarekin aldatzen doaz jendartea aldatzen doan heinean.
Antropologiak jai hauen inguruan hausnartzeko eskaintzen dizkigun tresna batzuk planteatu ondoren, parte-hartzaileen kontzepzio eta esperientzia desberdinak partekatzeko espazioa ireki zen. Inauterien jatorri paganoaz eta baita katolizismoak herrien erritu horietaz egin zuen bereganatzeaz ere hitz egin genuen. Nafarroako zonalde ezberdinetako inauterien arteko ezberdintasunak komentatu ziren, eta hainbat herrietan nola ospatzen diren ikusi. Horrela sortu zen inauterien espektakularizazioaren gaia, eta horrek interes kontrajarriak sortzen dituela herrietan. Alde batetik, turismoaren eta ostalaritzaren interes ekonomikoa eta, bestetik, inauteriak herriko festa bezala mantendu nahi izatea. Zenbait inauterietan kontsumitzeko, folklorizatzeko joera usaintzen dela aipatu zen, eta «ikustera joan behar dela»ko sentsazioa, jende asko erakarriz. Nabarmendu zen tradizioen esportazioa dagoela, Joaldunekin gertatzen den bezala, Nafarroan eta hemendik kanpo ere, ezagunak bihurtuz edozein ekitaldietan.
Zentzu horretan, patrimonializazio bat dagoela ikusten zen, baina ohiko inauteriak mantentzea betebeharra den ala ez zalantzan jarri zen eta ongi ikusten zen herrikoentzat soilik diren jaiak eta espektakulu gisa egiten direnak bereiztea.
Aldaketa batzuk nabarmendu ziren, adibidez, gaur egun herri eta auzoetan ia urte osoan izaten direl jai ezberdinak, maiz udaletxeek iragartzen dituztenak eta egitarau ofizial baten barruan sartzen direnak. Bestalde, gaur egun otordu asko antolatzen dira data hauetan, lehen berriz otordu horiek egiteko puska biltzen zen.
Landa eta hiriko inauterien arteko ezberdintasunak eztabaidatu ziren. Mielotxin erretzea bezalako tradizioak mantentzen dira oraindik eta gaur egun tradizio horiei buruz zer pentsatzen dugun galdera sortu zen. Batzuek heriotza zigorrarekin lotu zuten baina beste batzuek ez zuten horrela ikusten, sinbologiaren interpretazio ezberdinak egin daitezkela aipatuz. Dena den suaren majia erakargarria zela ikusten zen.
Inauteriak zergatik mantentzen diren galdetzen zen, askatasun egunak izatearekin erlazionatuz, horren beharra eta moduak. Mozorro jantziek eraldaketa, beste norbait izateko aukera, anonimotasuna ematen dutela. Mozorro jantzien %70 egun hauetan saltzen denez, merkatarientzat beren garrantzia dutela ere badakigu.
Eztabaidaren amaiera aldera, Kauteroen jaiari buruz hitz egin zen eta ijitoz jazteaz. Nola azken boladan kuestionatu egin den mozorro mota hau, karikatura edo burlatzat jo dutelako zenbaitek. Puntu honek polemika sortu zuen, ijito herriak jasaten duen diskriminazio egoera agerian geratu zen eta kultura menderatzaileak asimilazio politikak onartzen dituela.
Ondorio gisa, adierazi zen kulturarteko topaguneak beharrezkoak direla arazo horien eztabaidarako eta posizio desberdinak ulertzeko, irtenbideak bilatzeko helburuarekin. Zentzu honetan, Llorenç Prats antropologoak bultzatuta, ondarea ezinbesteko entitate gisa ulertu ordez, estrategia eta baliabide multzo gisa ikustera bultzatu nahi dugu, kultura eta identitate hausnarketarako, baita beste kulturetako pertsonekin truke eta elkar ulertzeko tresna gisa ere, kultura aniztasunaren jasangarritasun eta erreprodukzio sozialaren alde.
Arakadiak inauterien inguruko kafe-solasaldi bat antolatu du otsailaren 14an Iruñeko Plazara! zentroan.
Arauen bidez kontrolatuegiak zeuden gizarteek, txirotasunik larrienaren eraginpean etengabe zeudenek, inauterietan haustura bat aurkitu zuten maila eta egitura sozial esanguratsu guztietan, hala nola, janzteko moduan, elikaduran, interakzio sozialean, ohituretan, etab.
Gaur egun, inauteriak kritika soziala izateaz gain, egunerokotasunaren haustura ere badira. Maskaraden, irudikapen sinbolikoen eta benetakoen bidezko urratze horrek ihes-balbula efektua eragiten du, eta, kasu batzuetan, ihesbidea eta kaosa dira ezaugarri nagusiak, eta, horrela, gizarte gisa markatzen gaituzten tabuak hausten dira.
Aldaketa-garaia da, jatorrira itzultzekoa, baina, era berean, gizartea eta egunerokotasuna biziberritzeko garaia ere bada.
Merkantilizazioak, gure egungo bizitzaren alderdi guztietan presente dagoenak, inauterietako kultura horren kontsumo handiagoa eragiten du, eta horrek jai hauen ezaugarrietan aldaketak eragiten ditu. Eztabaida ireki da erakundeek jaietan zenbateraino esku hartu behar duten erabakitzeko. Pertsona guztiek parte hartzen dute festetan, gizarte-maila kontuan hartu gabe, eta, beraz, kultura-intereseko ondasuntzat deklaratutako ondare materiagabea dira.
Eztabaida ireki da erakundeek jaietan zenbateraino esku hartu behar duten erabakitzeko. Pertsona guztiek parte hartzen dute festetan, gizarte-maila kontuan hartu gabe, eta, beraz, kultura-intereseko ondasuntzat deklaratutako ondare materiagabea dira.
Urriaren 18ko kafe-solasaldia ez zen oso ohikoa izan. Hasierako aurkezpen labur baten ondoren, Gau Beltza dokumentala ikusi genuen. Topagunearen ekimen horrek Josu Ozaita eta Jaime Altuna antropologoen Itzalitako kalabazen berpiztea liburuan jasotako lana hartzen du oinarri.
Ondoren, ohikoa den bezala, parte-hartzaileak (oraingoan hogei inguru) bi taldetan banatu ziren bideoak iradokitako gaien inguruko hausnarketak harilkatzeko: gurean arrotzak balira bezala hautematen ditugun ohituren joan-etorriko bidaiak (berez, gertutik begiratuta, gure iraganarekin lotu gaitzaketenak); berreskuratzea, birsortzea eta asmakuntza bezalako kategorien arteko tentsioa fenomeno kulturalez ari garenean; antropologiaren zeregin konplexua, aldi berean erritualen arakatzaile eta horien sortzaile edo sustatzaile izan baitaiteke zenbaitetan, etab.
Aukera izan genuen, nola ez, urriaren amaieratik azaroaren hasierara bitartean gure bazterretan izaten genituen tradizioak gogora ekartzeko. Izan ere, saio honen jatorrian egiaztapen bat dago: norabide aldaketa berri bat gertatzen ari da aipatu garaiaren harira gure lurraldean gertatzen ari diren eraldaketa bizkorren testuinguruan.
Izan ere, hamarkada askotan erlijioaren eta liturgiaren pisua ikaragarria zen eszenatoki batetik abiatuta, pixkanaka, XX. mendeko 80ko hamarkadatik aurrera, bi hilabeteen arteko muga beste modu batez bizitzeko aukera zabaltzen joan zen, batez ere jai giroari eta dibertimenduari garrantzia emanez. Horrela, Halloween kultura transnazional baten eskutik, zeinaren sustraiak eta esentzia fenomeno estatubatuartzat hartzen ditugun, urteak aurrera joan ziren, kontuan hartu gabe horren guztiaren jatorri europarra (irlandarra eta eskoziarra, zehazki).
Gure lur osoa erabat busti beharrean, euri horrek erresistentzia aurkitu zuen eta, azkenean, nolabaiteko alternatiba espiritua duen erreakzioa sortu zen. Hasieran, tokiko ekimen isolatu gisa; ondoren, gero eta modu orokorragoan. Ikusi genuenez, Arimen Gauaren edo Gau Beltzaren bidez, jai giroa alde batera utzi gabe, Halloweenekin lotuta ez dauden balioetan (zentzu komunitarioa, horizontaltasuna, aniztasuna, euskararen sustapena, genero-ikuspegia, etab.) oinarritutako topaketa eta gozamen kolektiborako guneak sortu nahi dira. Taldeetan, jai berri horien zentzu nagusiaz eta besteekin duten antzekotasunaz hitz egin zen. Aipatu zen, adibidez, batzuetan ez dela erraza balio horiek identifikatzea, eta, aldi berean, Gau Beltzaren hasierako bultzadan balioei emandako garrantzia funtsezko alderdia dela.
Askoz gehiago izan ziren partekatutako hausnarketak: esate baterako, ospakizun horiek guztiek heriotzarekin eta hildakoekin duten harreman paradoxikoa; existentziaren eta, beraz, kulturen iraunkortasunik eza; antropologiari dagozkion tresnen funtzioa aldaketa soziokulturalak aztertzeko orduan, etab. Azken finean, aho zapore ona geratu zitzaigun, baina ezin uka horrela izan zedin asko lagundu zuela data horiei lotutako gozoki eta elikagai batzuk dastatzeak…
APOAK, ERRATZAK, MINIGONAK ETA BURKAK. KAFE-SOLASALDIAREN ONDORIOAK
Pasa den azaroaren 22an kafe solasaldian honetaz hitzegin genuen: Nola sortu zen sorginaren irudia, eta nola erlazionatu zen makurkeriarekin sozial jendarte partikular baten inguruan. Kafe solasaldian sortutako mintza taldeen artean galdera hauei erantzuten saiatu ginen:
Sorgina den emakumea, sorgina izateari uzten al dio?
Nola estigmatizatzen dugu egungo emakumea? Nola estigmatizatzen da Mendebaldeko emakumea?
Gaur egun,nola saiatzen dira emakumea kontrolpean edukitzen?
Ondorioak
-Sorginaren konnotazio positiboak eta negatiboak dituen irudia dago jendartean. Konnotazio positiboak naturarekin lotuta daude, eta negatiboak, aldiz, gaiztakeri intrintsekoarekin eta sexu-joerarekin (gaiztoak eta ematxarrak).
– Gure ustez, sorginaren eraikuntza, Erdi Aroko gizarteetako zenbait pertsonengan (batez ere emakumeengan) zenbait ezaugarri eta ezberdintasunak azpimarratzen eta moralizatzen saiatu zen. Eraikuntza hau imajinatua da, sorginaren ideia beste batzuk eraiki baitzuten eta ez beraiek. Sorginak ez du bere burua gaizkiletzat hartzen, besteenganako desio txarrik ez du izaten, eta deabruarekin ez da besarkatzen, berea etzen erlijio baten irudia jasanez. Irudimen hori asmo batean oinarritzen da, hau da, kontrol soziala gauzatzea. Sorginak, herri osoaren kulpak bere gain botatzeko balio du, arauez gaizki dagoena modu sinbolikoan proiektatuz, eta “sorginen” eguneroko ezaugarri eta portaerekin lotzen du.
– Sorginen irudia gizarte-sektore baten gainean proiektatzen da. Sektore hori, nolabait, ahulagoa da, ezaugarri horiek direla eta, gainerako talde nagusitik aldentzera eramaten du. Nolabait, gaur egun esan daiteke estigmatizazio-prozesua, irudi eraiki bat dela, bestetasunetik proiektatzen dena, nortasun faltsu bat sortuz, ustez, aurreiritzitik, zaurgarritasunerako joera duen talde-gutxiengo bat deskribatuz. Gaur egun, adibidez, migratutako pertsonei buruz, LGTBI kolektiboari dagokionez, Estatuko hezkuntza-sisteman, hainbat parametro aplikatzen dira, “normalaren” barruan zein haur sartzen den eta nork behar duen laguntza espezializatua kategorizatzeko.
-Beraz, estigmatizazioa alteritatetik sortzen da, kolektibo minoritario batengan ematen da; kolektibo hori gainerakoetatik bereizten da, sinbolikoki eta arauen aldetik zenbait ezaugarri edo jarrera desegokiekin lotuz, eta, beraz, gizarteko gaiztakeria talde horren errua da. Gutxiengoen taldeak dira, askotarikoak eta modu batera edo bestera arriskuan edo egiturenpean jarriz, instituzionalki babestu gabeak eta erraz salatu daitezkenak.
-Azkenik, azpimarratu behar da talde handiengandik besteenganako estigmatizazioa ere badela. Estigmatizazio mota hori beste estigmatizazio motaren motor beretik sortzen da, desberdintasunaren mehatxupean sentitzen garenean. Gaur egungo islamofobia sentimendu horretatik sortuko litzateke, eta mugimendu politiko sotil baten bidez bideratu; mugimendu horrek mendebaldeko masa, mundu musulmanari buruz, nolabait, modu peioratiboan pentsatzera eramanez.
-Sorginkeriagatik akusatu zituzten emakumeek sendatzeko gaitasuna zutela eta erditzen laguntzen zutela esaten da. Ugalketaren eta heriotzaren alderdiak Erdi Aroko erakunde erlijioso eta politikoetatik kontrolatu beharrak, promiskuitatea, zuzenean gaizkiarekin fornikatzea eta sendatzeko gaitasuna zuten landare horiek sendatzeko bideratu beharrean hegan egiteko erabiltzea leporatzen zitzaien. Gaur egun, ugalketa lan-munduak baldintzatzen du, eta erditzea osasunaren bidez instituzionalizatuta dago. Zaila da etxean erditzeko eskubidea bermatzea.
-Neurri batean, Erdi Aroan, sorgina magiarekin eta gaitza egiteko ideiarekin lotzen zen. XX. mendean, Lévy-Strauss-ek ukatu egin zuen magiaren sendatzeko gaitasuna, bere funtzioa, gaixoa emozionalki uzkurtzea dela esanez, eta ez dagoela sendatzeko gaitasunaren froga zientifikokirik.
Beraz, bi garaietako, Erdi Aroko eta Aro Garaikideko ezagutza-sistemaren arabera, sorginen eta txamanen magia ez da eraginkorra. Sorgin-magiaren eraginkortasunik eza ustezko gaizkia egiteko balioatik zetorren, eta, hala, sorginen beldurra eta arbuioa nahasten zituen. Txamanismoari dagokionez, jatorrizko herriak lurralde indigenetako garapen-talde interbentzionisten mendebaldeko osasuna babestera bideratzen ditu. Farmakorik hartzen ez baduzu, hil egingo zara.
-Gaur egun, Covid-19a dela eta “negazionistak” deiturikoak estigmatizatu egin dira. Gaixotasunaren alderdiren bat zalantzan jarri duten guztiak “ukatzaile” gisa zaku berdinean sartuz. Zeharka, akusatuz, txertoa jartzeari uko egin diotenak edo isolamendua errespetatu ez dutenak, jendartean gaixotasuna zabaltzeaz.
