Arakadiak inauterien inguruko kafe-solasaldi bat antolatu du otsailaren 14an Iruñeko Plazara! zentroan.
Arauen bidez kontrolatuegiak zeuden gizarteek, txirotasunik larrienaren eraginpean etengabe zeudenek, inauterietan haustura bat aurkitu zuten maila eta egitura sozial esanguratsu guztietan, hala nola, janzteko moduan, elikaduran, interakzio sozialean, ohituretan, etab.
Gaur egun, inauteriak kritika soziala izateaz gain, egunerokotasunaren haustura ere badira. Maskaraden, irudikapen sinbolikoen eta benetakoen bidezko urratze horrek ihes-balbula efektua eragiten du, eta, kasu batzuetan, ihesbidea eta kaosa dira ezaugarri nagusiak, eta, horrela, gizarte gisa markatzen gaituzten tabuak hausten dira.
Aldaketa-garaia da, jatorrira itzultzekoa, baina, era berean, gizartea eta egunerokotasuna biziberritzeko garaia ere bada.
Merkantilizazioak, gure egungo bizitzaren alderdi guztietan presente dagoenak, inauterietako kultura horren kontsumo handiagoa eragiten du, eta horrek jai hauen ezaugarrietan aldaketak eragiten ditu. Eztabaida ireki da erakundeek jaietan zenbateraino esku hartu behar duten erabakitzeko. Pertsona guztiek parte hartzen dute festetan, gizarte-maila kontuan hartu gabe, eta, beraz, kultura-intereseko ondasuntzat deklaratutako ondare materiagabea dira.
Eztabaida ireki da erakundeek jaietan zenbateraino esku hartu behar duten erabakitzeko. Pertsona guztiek parte hartzen dute festetan, gizarte-maila kontuan hartu gabe, eta, beraz, kultura-intereseko ondasuntzat deklaratutako ondare materiagabea dira.
Urriaren 18ko kafe-solasaldia ez zen oso ohikoa izan. Hasierako aurkezpen labur baten ondoren, Gau Beltza dokumentala ikusi genuen. Topagunearen ekimen horrek Josu Ozaita eta Jaime Altuna antropologoen Itzalitako kalabazen berpiztea liburuan jasotako lana hartzen du oinarri.
Ondoren, ohikoa den bezala, parte-hartzaileak (oraingoan hogei inguru) bi taldetan banatu ziren bideoak iradokitako gaien inguruko hausnarketak harilkatzeko: gurean arrotzak balira bezala hautematen ditugun ohituren joan-etorriko bidaiak (berez, gertutik begiratuta, gure iraganarekin lotu gaitzaketenak); berreskuratzea, birsortzea eta asmakuntza bezalako kategorien arteko tentsioa fenomeno kulturalez ari garenean; antropologiaren zeregin konplexua, aldi berean erritualen arakatzaile eta horien sortzaile edo sustatzaile izan baitaiteke zenbaitetan, etab.
Aukera izan genuen, nola ez, urriaren amaieratik azaroaren hasierara bitartean gure bazterretan izaten genituen tradizioak gogora ekartzeko. Izan ere, saio honen jatorrian egiaztapen bat dago: norabide aldaketa berri bat gertatzen ari da aipatu garaiaren harira gure lurraldean gertatzen ari diren eraldaketa bizkorren testuinguruan.
Izan ere, hamarkada askotan erlijioaren eta liturgiaren pisua ikaragarria zen eszenatoki batetik abiatuta, pixkanaka, XX. mendeko 80ko hamarkadatik aurrera, bi hilabeteen arteko muga beste modu batez bizitzeko aukera zabaltzen joan zen, batez ere jai giroari eta dibertimenduari garrantzia emanez. Horrela, Halloween kultura transnazional baten eskutik, zeinaren sustraiak eta esentzia fenomeno estatubatuartzat hartzen ditugun, urteak aurrera joan ziren, kontuan hartu gabe horren guztiaren jatorri europarra (irlandarra eta eskoziarra, zehazki).
Gure lur osoa erabat busti beharrean, euri horrek erresistentzia aurkitu zuen eta, azkenean, nolabaiteko alternatiba espiritua duen erreakzioa sortu zen. Hasieran, tokiko ekimen isolatu gisa; ondoren, gero eta modu orokorragoan. Ikusi genuenez, Arimen Gauaren edo Gau Beltzaren bidez, jai giroa alde batera utzi gabe, Halloweenekin lotuta ez dauden balioetan (zentzu komunitarioa, horizontaltasuna, aniztasuna, euskararen sustapena, genero-ikuspegia, etab.) oinarritutako topaketa eta gozamen kolektiborako guneak sortu nahi dira. Taldeetan, jai berri horien zentzu nagusiaz eta besteekin duten antzekotasunaz hitz egin zen. Aipatu zen, adibidez, batzuetan ez dela erraza balio horiek identifikatzea, eta, aldi berean, Gau Beltzaren hasierako bultzadan balioei emandako garrantzia funtsezko alderdia dela.
Askoz gehiago izan ziren partekatutako hausnarketak: esate baterako, ospakizun horiek guztiek heriotzarekin eta hildakoekin duten harreman paradoxikoa; existentziaren eta, beraz, kulturen iraunkortasunik eza; antropologiari dagozkion tresnen funtzioa aldaketa soziokulturalak aztertzeko orduan, etab. Azken finean, aho zapore ona geratu zitzaigun, baina ezin uka horrela izan zedin asko lagundu zuela data horiei lotutako gozoki eta elikagai batzuk dastatzeak…
APOAK, ERRATZAK, MINIGONAK ETA BURKAK. KAFE-SOLASALDIAREN ONDORIOAK
Pasa den azaroaren 22an kafe solasaldian honetaz hitzegin genuen: Nola sortu zen sorginaren irudia, eta nola erlazionatu zen makurkeriarekin sozial jendarte partikular baten inguruan. Kafe solasaldian sortutako mintza taldeen artean galdera hauei erantzuten saiatu ginen:
Sorgina den emakumea, sorgina izateari uzten al dio?
Nola estigmatizatzen dugu egungo emakumea? Nola estigmatizatzen da Mendebaldeko emakumea?
Gaur egun,nola saiatzen dira emakumea kontrolpean edukitzen?
Ondorioak
-Sorginaren konnotazio positiboak eta negatiboak dituen irudia dago jendartean. Konnotazio positiboak naturarekin lotuta daude, eta negatiboak, aldiz, gaiztakeri intrintsekoarekin eta sexu-joerarekin (gaiztoak eta ematxarrak).
– Gure ustez, sorginaren eraikuntza, Erdi Aroko gizarteetako zenbait pertsonengan (batez ere emakumeengan) zenbait ezaugarri eta ezberdintasunak azpimarratzen eta moralizatzen saiatu zen. Eraikuntza hau imajinatua da, sorginaren ideia beste batzuk eraiki baitzuten eta ez beraiek. Sorginak ez du bere burua gaizkiletzat hartzen, besteenganako desio txarrik ez du izaten, eta deabruarekin ez da besarkatzen, berea etzen erlijio baten irudia jasanez. Irudimen hori asmo batean oinarritzen da, hau da, kontrol soziala gauzatzea. Sorginak, herri osoaren kulpak bere gain botatzeko balio du, arauez gaizki dagoena modu sinbolikoan proiektatuz, eta “sorginen” eguneroko ezaugarri eta portaerekin lotzen du.
– Sorginen irudia gizarte-sektore baten gainean proiektatzen da. Sektore hori, nolabait, ahulagoa da, ezaugarri horiek direla eta, gainerako talde nagusitik aldentzera eramaten du. Nolabait, gaur egun esan daiteke estigmatizazio-prozesua, irudi eraiki bat dela, bestetasunetik proiektatzen dena, nortasun faltsu bat sortuz, ustez, aurreiritzitik, zaurgarritasunerako joera duen talde-gutxiengo bat deskribatuz. Gaur egun, adibidez, migratutako pertsonei buruz, LGTBI kolektiboari dagokionez, Estatuko hezkuntza-sisteman, hainbat parametro aplikatzen dira, “normalaren” barruan zein haur sartzen den eta nork behar duen laguntza espezializatua kategorizatzeko.
-Beraz, estigmatizazioa alteritatetik sortzen da, kolektibo minoritario batengan ematen da; kolektibo hori gainerakoetatik bereizten da, sinbolikoki eta arauen aldetik zenbait ezaugarri edo jarrera desegokiekin lotuz, eta, beraz, gizarteko gaiztakeria talde horren errua da. Gutxiengoen taldeak dira, askotarikoak eta modu batera edo bestera arriskuan edo egiturenpean jarriz, instituzionalki babestu gabeak eta erraz salatu daitezkenak.
-Azkenik, azpimarratu behar da talde handiengandik besteenganako estigmatizazioa ere badela. Estigmatizazio mota hori beste estigmatizazio motaren motor beretik sortzen da, desberdintasunaren mehatxupean sentitzen garenean. Gaur egungo islamofobia sentimendu horretatik sortuko litzateke, eta mugimendu politiko sotil baten bidez bideratu; mugimendu horrek mendebaldeko masa, mundu musulmanari buruz, nolabait, modu peioratiboan pentsatzera eramanez.
-Sorginkeriagatik akusatu zituzten emakumeek sendatzeko gaitasuna zutela eta erditzen laguntzen zutela esaten da. Ugalketaren eta heriotzaren alderdiak Erdi Aroko erakunde erlijioso eta politikoetatik kontrolatu beharrak, promiskuitatea, zuzenean gaizkiarekin fornikatzea eta sendatzeko gaitasuna zuten landare horiek sendatzeko bideratu beharrean hegan egiteko erabiltzea leporatzen zitzaien. Gaur egun, ugalketa lan-munduak baldintzatzen du, eta erditzea osasunaren bidez instituzionalizatuta dago. Zaila da etxean erditzeko eskubidea bermatzea.
-Neurri batean, Erdi Aroan, sorgina magiarekin eta gaitza egiteko ideiarekin lotzen zen. XX. mendean, Lévy-Strauss-ek ukatu egin zuen magiaren sendatzeko gaitasuna, bere funtzioa, gaixoa emozionalki uzkurtzea dela esanez, eta ez dagoela sendatzeko gaitasunaren froga zientifikokirik.
Beraz, bi garaietako, Erdi Aroko eta Aro Garaikideko ezagutza-sistemaren arabera, sorginen eta txamanen magia ez da eraginkorra. Sorgin-magiaren eraginkortasunik eza ustezko gaizkia egiteko balioatik zetorren, eta, hala, sorginen beldurra eta arbuioa nahasten zituen. Txamanismoari dagokionez, jatorrizko herriak lurralde indigenetako garapen-talde interbentzionisten mendebaldeko osasuna babestera bideratzen ditu. Farmakorik hartzen ez baduzu, hil egingo zara.
-Gaur egun, Covid-19a dela eta “negazionistak” deiturikoak estigmatizatu egin dira. Gaixotasunaren alderdiren bat zalantzan jarri duten guztiak “ukatzaile” gisa zaku berdinean sartuz. Zeharka, akusatuz, txertoa jartzeari uko egin diotenak edo isolamendua errespetatu ez dutenak, jendartean gaixotasuna zabaltzeaz.
Sorginak nortzuk izan ziren jakiteko aukera ematen diguten dokumentu-iturriak mugatuak dira, historikoki erakunde politiko eta/edo erlijioso batzuetako boterearen ordezkariek idatzi izan baitituzte.
Mendebaldeko sorginkeriari buruzko azken ikerketek, batez ere gizarte zientzietatik edo zientzia historikoetatik sortutakoek, sorgina kontrol eta botere sozialaren eraikuntza adierazgarria nola izan zen argitzen saiatzen laguntzen digute. Zentzu horretan, landa eremuko emakumeak estatusa zuen, bere gorputzetan bizia sortzeaz gain, heriotzari erronka jotzeko gaitasuna azaltzen zuen magiarekin eta landareekin sendatzearen bidez.
Arakadiaren asmoa da, hain zuzen ere, gure hurrengo kafe tertuliako parte-hartzaileei erronka botatzea. Sinbolikotik, sorgina inguratu zuten elementuei heldu nahi diegu, Elizak Erdi Aroan zuen kontrol sozialaren etsai nagusitzat hartzeko. Gogoeta horrek erakutsiko digu sorginaren gaineko proiekzio sinbolikoa eta emakumea kontrol sozialaren bidez zanpatzen duen artikulazio sinbolikoa ez direla horren ezberdinak.
Batez ere, Erdi Aroan sorginari berari nortasuna ematen zioten objektuen inguruan eman ziren esanahiei buruzko sarrerako zertzeladak emango ditugu, bai eta egungo objektuei buruzkoak ere. Erdi Aroko objektu horiek bezala, egungo gizarteetako eremu jakin batzuetan emakumea gizarte- eta kultura-arloan mugatu nahi duten botere-harremanei buruz ere arituko gara.
Sinbolo eta botere harremanen arteko harremanaren salatzaile nagusia aipatuko dugu, nola ez, Silvia Federici.
Urriaren amaieratik azaroaren hasierako egunetara bitarteko aldiak misterio bat baino gehiago gordetzen du, eta antropologiatik zenbait ikuspegi lantzera gonbidatzen gaitu. Ohiko testuingurua galdu gabe, tarte horretan heriotzak eta hildakoen oroitzapenak garrantzi berezia hartzen baitute munduko bazter askotan, gaur egun bi hilabete horiek batzen dituen gauak halako erakargarritasuna erakusten du, non proposamen desberdinak elkarrekin bizi diren lurralde bilakatu baita.
Esate baterako, gure inguruan gero eta gutxiago hitz egiten dugu Santu Guztien gauari buruz, eta gero eta gehiago jai eta kale giroko bi ospakizun motaren gainean. Alde batetik, Halloween dugu hizpide: Europa osoan gero eta presentzia handiagoa duen jaia. Bestalde, azken urteotan, tokiko izaera duen ekimen baten garapena ikusten ari gara gurean: besteak beste Gau Beltza izenaz ezagutzen den ekimenaz ari gara, herri ohiturak eta Halloweenen aurkako nolabaiteko erreakzioa aldi berean biltzen omen dituen fenomenoa, alegia.
Oraingo honetan, galdera batetik abiatuta solas egitera gonbidatzen dugu: guk, zer ospatzen dugu?
Joan den ekainaren 16ko kafe-solasaldian, San Fermin jaiak nolakoak izatea gustatuko litzaigukeen, horien balizko eraldaketa eta prozesu horri Antropologiak egiten ahal dion ekarpenaz mintzatu ginen.
Sortutako 2 taldeetan, parte hartu genuenok jai-prozesuaren eta festaren egituraren arteko liskar sinbolikoaz aritu ginen. Ikuspegi estrukturalistatik begiratuta, haustura bat gertatzen da erakundeen botere-harremanen eta jaiak egiten dituzten herritarren artean. Funtzio sinbolikoa lekuz aldatzen da, erakunde-botereak nahi duen aldaketaren erakusgarri. Prozesuan sanferminetako programa bat dago, baina pertsonek, beren sormen eta berezkotasunarekin, aldaketa berriak azaltzen dituzte, festaren oinarria aldatuz espazio-denboraren, egoeraren eta elkarreraginaren arabera.
Aztertu zen nola bideratzen den jaia hainbat jarduera, ekitaldi, barraka, postu eta zeharkako beste forma kapitalisten kontsumoan oinarrituta.
Era berean, aipatu zen nola ulertzen den jaia eguneroko arauetatik askatzeko modu gisa, egunerokotasunetik norberaren egitea mugatzen duen horretatik askatzeko. Festan gertatzen diren ekintza indibidualak grabatu eta sare sozialetan argitaratzen dira gertatutakoak agerian utziz edo etikoki eta moralki zalantzan jarriz. Arauaren askapenaren muga non dagoen planteatzen da.
Jaiaren historia osoan zehar haren egituraz eratzen duen iruditeria bat bilatzeko asmoa ez da eraikitzailea, festak bere muinari eusten jarrai dezan. Giza taldeen ekintzek ematen diote funtsa eta zentzua festari; jaiaren muina bermatze aldera aldaketa berriak proposatzen dituzten kolektiboek hain zuzen ere. Azken hiru urte hauetan jarrera positiboak finkatzen ari dira hausnarketaren bidez, hala nola animalien ongizateari edo emakumeen aurkako indarkeria fisiko eta sinbolikoari buruzko galderak.
Zezenketen alternatibak planteatzen dira. Ideiak sortzen dira (meriendak hainbat espaziotan musikarekin, ikuskizun desberdinak nahasten joatea plazako arratsaldeetan). Era berean, entzierroa ez den beste modu batean baloratzen dira zezenketak, sanferminetako nortasun-ikur gisa.
Badira tokiko sanferminak berreskuratzea aldarrikatzen duten pertsonak, hala nola San Fermin Txikito, egungo merkantilismoa baztertuz. Bisitariek, giro ona badago, etortzen jarraituko dute.
Bada sentimendu bat azken urteotan pertsonok kaleen kontrola galdu duguna eta desmobilizatuago gaudena. Udalarekin gatazkak daudenean, gaur egun Herri Sanferminen irteerarekin eta festaren erdiguneko migratzaileen kolektiboarekin gertatzen den bezala, ideia berriak eta hobeak agertzen dira sanferminetako tradizio berriak sortzeko.
Agintariekin (denekin) gatazkak iraunkorrak eta beharrezkoak dira borroka sinboliko honetan.
Herritik abiatzen diren aldaketa berriak sortzeko, oso garrantzitsua da Iruñean egindako lana, baina baita Nafarroako auzo eta herrietan ere, horietan parte-hartze handiagoa gertatzen baita.
Sanferminak bertaratzen diren pertsona ezberdinen integratzaileak dira, baita espazioan kolektibitate garrantzitsuago baten ideien integratzaileak ere. Peñak ezinbestekoak dira oraindik, beharrezkoak diren aldaketak bultzatzeko festa aberastu dadin eta fosildu ez dadin.
Plazaran gune bat sortzea planteatzen da, aldian-aldian bilerak egingo dituena eta herritar guztiei irekia egongo dena, sanferminak eraldatzeko ideiak planteatzeko, jaietan pertsona guztiok goza dezagun, zoriontsuagoak izan gaitezen, berdintasunezkoagoak, eta animaliekiko errespetu handiagoa izan dezagun. Peñek lankidetzan aritzeko eta emaitzak zabaltzeko konpromisoa hartu dute.
Datorren ostegunean, ekainak 16, arratsaldeko 19: 00etan, Plazara guneko San Marco Piazzan kafe-solasaldi berri batekin itzuliko gara. Oraingoan, sanferminen inguruan arituko gara, gai hurbila, jai-girokoa, baina eztabaidak ere sortzen dituena.
Begirada antropologiko batekin, egun batzuetan Iruñeko pertsonengan eraldaketa bat eragiten duen Jaiaz hausnartzea nahi dugu. Pertsona bakoitzarentzat sanferminek esanahi desberdina dute.
Jardunaldi honetan, sanferminei buruz, gure jai-ereduari buruz eta sanferminen berezko parte-hartze maila eta bat-batekotasunari buruz hitz egin eta entzun nahi dugu, giro lasaian.
Kafe-solasaldi mamitsua gerren eta arrazakeriaren inguruan
Joan den maiatzaren 5ean Plazara gunean egindako kafe-solasaldia guztiz interesgarria izan zen. Bertaratutakoek
gerren eta babes eta harrera bila joandako pertsonen inguruko kezka azaldu zuten.
Ikuspegi antropologikotik azaldu zen nola eraikitzen ziren ideologia arrazistak, nola jarduten zuten estrategikoki, eta zer funtzionaltasun hartzen duten beren asmoen arabera. Gainera, Verena Stolcke antropologoaren lana eta fundamentalismo kulturala ulertzeko egindako ekarpena azaldu ziren.
Jatorriaren arabera pertsona horiei ematen zaien trataerari buruz eztabaidatu zen, baita gizarteko sektore jakin batzuetan agertzen den arrazakeriari buruz ere.
Solasaldia bi taldetan antolatu zen, arazo horren inguruan eztabaidatzeko eta, azkenik, gainerako partaideekin partekatzeko.
Ondorio gisa, taldeek honako hau ezarri zuten:
– Arrazakeriak ez dira urrutiko lekuetan gertatzen, gure egunerokotasunean ikus ditzakegu. Bazterketa-moduak talde barruan ere gertatzen dira. – Arrazakeriek izaera psikologikoko hasierako motibazioa dute: bestea mehatxutzat hartzen da. – Baztertze-moduak, diskurtso arrazista eraikitzeko estrategia gisa, ez dira soilik etnia baten erreferentziazioaren ezaugarri fisikoen eta/edo ustez herentziazkoak eta erabakigarriak diren ezaugarrien arabera gertatzen. Fundamentalismo kultural baten ondorioz ere gertatzen dira, non bazterketa-moduak kategorietan oinarritzen diren, hala nola klasea, estatusa, rola, sexua, etab.
– Arrazakeriak estrategia ideologikoak dira, besteen gaineko ekintza batera daraman asmo bat justifikatzen saiatzen diren heinean; beste batzuekiko menderatzea legitimatzeko modu bat dira. – Autokritika egin behar da, arrazakeria gugan guztietan txertatuta dagoela ikusarazteko. – Errazagoa da baztertzea, bizikideen artean hegemonia kategorikoa dagoenean. Aniztasunean bizi garenean, ez da bazterkeriaren aurreiritzi eta estereotipo kategorikoen eraikuntzan oinarritzen. – Arrazakeriek hierarkia bat ezartzen dute giza taldeen artean. Izan ere, guk uste dugunarekin antzekotasunak dituztenek elkartasun eta babes handiagoa lortzen dute desberdinagotzat jotzen ditugunek baino. Lehen eta bigarren kategoriako atzerritarrak eta etorkinak daude.
– Ukraina/Errusiako gerra gertukotzat jotzen dugu, ukrainarrak europarrak diren heinean, eta hirugarren Mundu Gerra baten balizko mehatxuaren irudia sustatzen da, guztioi eragingo ligukeena. – Arrazakerien eraikuntza ideologikoa ez da libratzen interes instituzionalizatuetatik: ekonomikoak, politikoak, diskurtsoaren irudikapenak zuzentzen dituzte, etorkinei Europako eta Ipar Amerikako estatu-nazioetarako sarbidea errazteko edo zailtzeko. – Horri buruzko ezagutza kritikoa zabaltzea ezinbestekoa da arrazakeriaren oinarri diren aurreiritzi eta estereotipoei aurre egiteko. Alteritatearekiko enpatia ezinbestekoa da. – Integrazioa, akulturazioa, asimilazioa. Beharrezkoa al da batzuen eta besteen kultura inposatzea, espazio komun batean elkarrekin bizitzeko? – Gerrak eta arrazakeriak: etnozidioa, genozidioa, biek nahi duten interes komuna (ekonomikoa, baliabide naturalak, geoestrategikoak) partekatzen duten giza taldeen artean kategorizatu eta nabarmendu beharreko muturreko ideologiak artikulatzearen ondorioak dira. Arrazakeriak indarkeriaren muturreko ekintza justifikatzeko moduak dira, hau da, gerra-adierazpenak
Datorren ostegunean, maiatzaren 5ean, arratsaldeko 19:00etan, Plazara gune komunitarioko Piazza San Marco aretoan, kafe-solasaldi berri bat egingo dugu. Oraingo honetan, egungo beste gai bat jorratuko dugu, gerrak eragiten dituen ondorioak errefuxiatuen etorrerarekin eta eskaintzen ahal zaien harrerarekin. Aurreko solasaldian bezala, kafe bat hartuko dugu eta, aldi berean, sortzen diren egoerak ikuspegi antropologiko batekin partekatuko ditugu, giro lasaian eztabaidagune bat irekiz.
