Gure jarduerak

ARAKADIA ETA GAZ KALÓ-REN KAFE SOLASALDIA

Martxoaren 21ean arrazakeriaren aurkako nazioarteko eguna ospatu genuen, ijitoen komunitatearekin kafe solasaldi bat eginez, Gaz Kaló elkartearekin elkarlanean. Jarduera SOS Arrazakeria Nafarroak urtero antolatzen duen Arrazakeriaren aurkako Astearen programaren barrenean zegoen.

Topaketaren arrazoia izan da elkar hobeki ezagutzea, elkarri entzutea eta enpatiaz aritzea. Era guztietako pertsonekin harremanetan gozatu nahi izan dugu, elkarri aurpegira begiratuz eta kafea eta magdalena partekatuz. Uste dugu lortu egin zela, bertan parte hartu genuenok solasaldirako eta elkarri entzuteko giro ona aurkitu baikenuen.

Ijitoen herria, 500 urtetik gorako bizikidetza gorabehera, herri ezezaguna eta aurreiritziz betea da; justizia, erreparazioa eta ezagutza merezi duela onartu behar dugu.

Ricardo Hernández, Gaz Kaló Ijito Elkarteen Federazioko presidenteak jardunaldiaren oso aurkezpen interesgarria egin zuen. Ijito herriaren historia kontatu zuen, gizarteari egindako ekarpenak azaldu zituen, lanari, hizkuntzari eta gizakiei dagokienez. Erakutsi zuen nolakoa izan den bizirik irauteko estrategien historia, ijito-herria desager ez dadin herri gisa eta kultura bereizi gisa proposamen asimilazionisten aurrean. Adibide moduan azaldu zuen ijitoek bizi ziren herriko erlijio nagusia hartzen zutela aintzat.

Azalpen horien ondoren, talde txikiagoak osatu genituen, pertsona guztiek parte har zezaten. Talde guztietan pertsona ijitoak egon ziren, eta guztiekin partekatu zituzten beren esperientziak. Asko izan ziren gaiak, eta gutxi batzuk aipatuko ditugu. Arrazakeria ijitoari, antigitanismoak gizartean jarraitzen du. Lana lortzeko zailtasunen kasuak kontatu zituzten. Bere bizitzaren historietan erakutsi zuten lana aurkitzeko dituzten arazoak. Lortuz gero, fidatzekoak direla frogatu behar dute, eta beti besteak baino gehiago ahaleginduz.

Ijitoen mundua topikoz eta estereotipoz beteta dago, eta zaila da horiek ezabatzea (zezenak, flamenkoa, ez dute lan egin nahi…). Mendeetan zehar ijitoen kontra idatzitako literaturak (hala nola Cervantesen “La gitanilla”) jarraitzen du, eta gutxiespen-hizkuntzan antzematen da.

Hezkuntzan justifikaziorik gabeko ahanzturak aurreiritziei eustea eragiten du. Antigitanismoa eskolatik hasita aldatzeko beharra aztertu zen. Garrantzi handia eman zitzaion gazteak ikasten jarraitzera animatzea.

Gaz Kalóko kideek adibide batzuk kontatu zizkiguten, eskolan haurren absentismoa desagerrarazi duten herrienak. Oso garrantzitsuak dira “pertsona talismanak”, gizarte-langileak, eskola-sustatzaileak, guztiak hezkuntza arloan profil sozialak dituztenak, eta instituzioekin batera familiei eta ikasleei laguntza ematen dietenak. Hezkuntza publikoak, D eredua barne, laguntza behar du haurrei laguntzeko beren etorkizunari aurre egiteko aukera berak izan ditzaten. Aipatu genuen ere, landa-eremuan eta hiri-eremuan aldeak daudela oraindik hezkuntza arloan.

Gaur egungo legeak arrazistak ez izan arren, ez dituzte kontuan hartzen romanien edo ijitoen kolektiboak bezalakoek zailtasun gehigarriak dituztela baldintza berdinetan gizarte-lege askok sustatzen dituzten onurez jabetzeko, hala nola gazteen emantzipazioaz. Legeak ez dituzte ijitoek egiten. Ijitoen diskriminazio historikoa, nazien genozidioa edo guardia zibila (ijitoen jazarpenarekin oso lotuta) azaleratu ziren. Baita dendetako eta merkataritza-guneetako segurtasun-zerbitzuen jazarpen sistemikoa ere. Gertakari horiek guztiak salatzeko aukera aipatu zen. Arrazakeriak arrazializatutako pertsonaren kriminalaren profila darama lotuta. SOS Arrazakeriak gertaera arrazistak salatzeko zailtasunaren berri eman zigun (zigor kodeagatik, polizia-txostenak zehaztu gabe). Segurtasun kidegoetan sentsibilizazio protokoloen komenigarritasuna kontatu ziguten, hala nola Iruñeko udaltzainena: “Iruñea gorrotoaren aurrean”. Arrazakeriak sortzen duenean gorrotoa frogatzeko zailtasuna azpimarratu zen.

Aztertutako beste gai bat ijito guztiak homogeneizatzea saihestea izan zen. Nafarroan 8.000 inguru daude eta jarrera desberdinak dituzte ijitoen kulturari dagokionez; izan ere, gaur egungo joeretara egokitzen ari da, historian zehar egin duen bezala, nahiz eta bere erritmoan jarraitu. Euskarak kaloarekin (Erromintxela) nahastutako hizkuntzaz hitz egin zen solasaldian. Gainera, “zapiaren” ohituraz ere mintzatu ginen, Erregina katolikoak sartutako ohitura. Horrez gain, ondoko gai hauek ere aipatu ziren: adinekoenganako errespetua; doluaren ohitura eta lorez betetako panteoiak; erlijio katoliko eta ebanjelista; artisau, txatar-saltzaile; tratulari (orain azoka txikietan); informazioaren askatasuna. Zaintzaz eta zaintzaz arduratzen diren emakumeei gehitutako lanari buruz ere aritu ginen, eta aldaketa feministen beharraz. Aipatu zen ere ijitoren batek delituren bat egiten duenean kolektiboa hartzen dela erruduntzat.

Gutako bakoitzaren zeregin indibidualaren garrantziaz jabetu ginen, eguneroko bizitzan adierazpen arrazistak, hizkera iraingarriak, errealitatetik urruntzen diren historiak, etab. baztertzeko.

Solasaldia amaitzeko, gaien laburpen bat egin zen, eta eskerrak eman zitzaizkien parte-hartzaileei, batez ere ijitoei, eta baieztatu zen plazer bat dela era guztietako pertsonak elkarrekin bizitzea.

Beste batzuetarako, gaiak gehiago sakontzeko aukera planteatu zen. Oraingoan ideia harremanak izatea eta elkar pixka bat gehiago ezagutzea zen. Ziur jarduera gehiago egingo ditugula ijito-herria, bere egoera eta kultura ezagutaraziz, eta nola ez, antropologIak zertarako balio duen erakutsiz.

Eskerrak eman nahi dizkiegu bertaratu zirenei, baina, batez ere, partaide guztiekin haien bizipenak partekatu zituzten ijitoei.

Etorkizunean jarraituko dugu, agian landutako gai batzuk sakonduz.

ANTROPOLOGIA ETA KULTURA IJITOA

Martxoaren 21ean, Arakadia Antropologia Elkarteak, Nafarroako Gaz Kaló Ijito Elkarteen Federazioak eta Sos Arrazakeria Nafarroak antolatutako TOPAKETA egingo dugu, Sos Arrazakeriak urtero koordinatzen duen arrazismoaren aurkako astearen barruan. Arakadiako kafe tertulietan eskaintzen dugun ohiko lasaitasunarekin ijito artean eta ijitoei buruz hitz egiteko asmoa dugu.
Harreman pertsonalek eskaintzen dizkiguten ezagutza aberasgarrien bitartez, mundu hobeago baterantz joan nahi dugu, non arrazetaz ez dugun hitz egin nahi gehiago, baizik eta aniztasunean eta errespetuz bizitzearen plazera sentitu nahi dugu. Antropologiak, diskriminatuak edo ikusezin bihurtzen diren talde eta komunitateak aztertzen ditu askotan, baina ez bakarrik. Ijitoak 500 urte gure ondoan bizi izan arren, oraindik ere ezezagunak egiten zaizkigu, elkarrekin bizitzeari kalte handia egiten dioten estereotipoz eta aurreiritziz beteta gaudelako.
Nortasunari eusteko bizitzen ari diren prozesuaz, kultur aberastasun sutsu eta zirraragarriaz hitz egingo dugu. Oraindik jasaten ari diren arbuioaz arituko gara, gaur egun antijitanismoa deitzen dugunaz. Baita ijitoen kultura aldaketa prozesuez ere, beste hobekuntza batzuen artean emakumeen eta gizonen arteko berdintasunezko gizartea posible egin nahi duen jendartea izanik.
Aurrez aurre harremanak gero eta zailagoak diren gizarte batean bizi gara. Presaka bizi gara eta harremanetarako sareak nahiago ditugu. Egun honetan, elkarrizketarekin, entzutearekin, enpatiarekin, ondo pasatzea eta elkar hobeto ezagutzea bilatzen dugu.

TRADIZIOA ETA TRANSGRESOIA

2023ko otsailaren 14an Arakadia Antropologia Elkarteak antolatutako kafe tertulia egin zen. Solasaldi horretan, eztabaida-ardatz gisa inauterien gaia proposatu zen. Ikuspegi antropologikotik, inauteriak ondare kultural gisa hartzen dituen azalpenarekin hasi ginen, jai herrikoiak belaunaldiz belaunaldi transmititzen diren ezagutza eta teknika gisa ulertuz: ahozko tradizioak, arte eszenikoak, erabilera sozialak, errituak, jaietako ekitaldiak, naturarekin eta unibertsoarekin lotutako ezagutzak eta praktikak, baita eskulan tradizionalei lotutako ezagutzak eta teknikak barne hartuz ere.

Inauterietako tradizioak elementu sinbolikoz osatuta daudela eta festei lotutako irudikapen sozialak sortzen dituztela ikusten zen, jaia transgresio-espazio bihurtuz (ondare immateriala). Aldi berean, aldi berean, adierazpen ukigarriak, aurkituko ditugu, mozorro jantziak bezala (ondare materiala). Inauteriek dimentsio tradizionala dute, osagai identitario handiakin, baina denborarekin aldatzen doaz jendartea aldatzen doan heinean.

Antropologiak jai hauen inguruan hausnartzeko eskaintzen dizkigun tresna batzuk planteatu ondoren, parte-hartzaileen kontzepzio eta esperientzia desberdinak partekatzeko espazioa ireki zen. Inauterien jatorri paganoaz eta baita katolizismoak herrien erritu horietaz egin zuen bereganatzeaz ere hitz egin genuen. Nafarroako zonalde ezberdinetako inauterien arteko ezberdintasunak komentatu ziren, eta hainbat herrietan nola ospatzen diren ikusi. Horrela sortu zen inauterien espektakularizazioaren gaia, eta horrek interes kontrajarriak sortzen dituela herrietan. Alde batetik, turismoaren eta ostalaritzaren interes ekonomikoa eta, bestetik, inauteriak herriko festa bezala mantendu nahi izatea. Zenbait inauterietan kontsumitzeko, folklorizatzeko joera usaintzen dela aipatu zen, eta «ikustera joan behar dela»ko sentsazioa, jende asko erakarriz. Nabarmendu zen tradizioen esportazioa dagoela, Joaldunekin gertatzen den bezala, Nafarroan eta hemendik kanpo ere, ezagunak bihurtuz edozein ekitaldietan.

Zentzu horretan, patrimonializazio bat dagoela ikusten zen, baina ohiko inauteriak mantentzea betebeharra den ala ez zalantzan jarri zen eta ongi ikusten zen herrikoentzat soilik diren jaiak eta espektakulu gisa egiten direnak bereiztea.

Aldaketa batzuk nabarmendu ziren, adibidez, gaur egun herri eta auzoetan ia urte osoan izaten direl jai ezberdinak, maiz udaletxeek iragartzen dituztenak eta egitarau ofizial baten barruan sartzen direnak. Bestalde, gaur egun otordu asko antolatzen dira data hauetan, lehen berriz otordu horiek egiteko puska biltzen zen.

Landa eta hiriko inauterien arteko ezberdintasunak eztabaidatu ziren. Mielotxin erretzea bezalako tradizioak mantentzen dira oraindik eta gaur egun tradizio horiei buruz zer pentsatzen dugun galdera sortu zen. Batzuek heriotza zigorrarekin lotu zuten baina beste batzuek ez zuten horrela ikusten, sinbologiaren interpretazio ezberdinak egin daitezkela aipatuz. Dena den suaren majia erakargarria zela ikusten zen.

Inauteriak zergatik mantentzen diren galdetzen zen, askatasun egunak izatearekin erlazionatuz, horren beharra eta moduak. Mozorro jantziek eraldaketa, beste norbait izateko aukera, anonimotasuna ematen dutela. Mozorro jantzien %70 egun hauetan saltzen denez, merkatarientzat beren garrantzia dutela ere badakigu.

Eztabaidaren amaiera aldera, Kauteroen jaiari buruz hitz egin zen eta ijitoz jazteaz. Nola azken boladan kuestionatu egin den mozorro mota hau, karikatura edo burlatzat jo dutelako zenbaitek. Puntu honek polemika sortu zuen, ijito herriak jasaten duen diskriminazio egoera agerian geratu zen eta kultura menderatzaileak asimilazio politikak onartzen dituela.

Ondorio gisa, adierazi zen kulturarteko topaguneak beharrezkoak direla arazo horien eztabaidarako eta posizio desberdinak ulertzeko, irtenbideak bilatzeko helburuarekin. Zentzu honetan, Llorenç Prats antropologoak bultzatuta, ondarea ezinbesteko entitate gisa ulertu ordez, estrategia eta baliabide multzo gisa ikustera bultzatu nahi dugu, kultura eta identitate hausnarketarako, baita beste kulturetako pertsonekin truke eta elkar ulertzeko tresna gisa ere, kultura aniztasunaren jasangarritasun eta erreprodukzio sozialaren alde.

Arakadiak inauterien inguruko kafe-solasaldi  bat antolatu du otsailaren 14an Iruñeko Plazara! zentroan.

Arauen bidez kontrolatuegiak zeuden gizarteek, txirotasunik larrienaren eraginpean etengabe zeudenek, inauterietan haustura bat aurkitu zuten maila eta egitura sozial esanguratsu guztietan, hala nola, janzteko moduan, elikaduran, interakzio sozialean, ohituretan, etab.

Gaur egun, inauteriak kritika soziala izateaz gain, egunerokotasunaren haustura ere badira. Maskaraden, irudikapen sinbolikoen eta benetakoen bidezko urratze horrek ihes-balbula efektua eragiten du, eta, kasu batzuetan, ihesbidea eta kaosa dira ezaugarri nagusiak, eta, horrela, gizarte gisa markatzen gaituzten tabuak hausten dira.

Aldaketa-garaia da, jatorrira itzultzekoa, baina, era berean, gizartea eta egunerokotasuna biziberritzeko garaia ere bada.

Merkantilizazioak, gure egungo bizitzaren alderdi guztietan presente dagoenak, inauterietako kultura horren kontsumo handiagoa eragiten du, eta horrek jai hauen ezaugarrietan aldaketak eragiten ditu. Eztabaida ireki da erakundeek jaietan zenbateraino esku hartu behar duten erabakitzeko. Pertsona guztiek parte hartzen dute festetan, gizarte-maila kontuan hartu gabe, eta, beraz, kultura-intereseko ondasuntzat deklaratutako ondare materiagabea dira.

Eztabaida ireki da erakundeek jaietan zenbateraino esku hartu behar duten erabakitzeko. Pertsona guztiek parte hartzen dute festetan, gizarte-maila kontuan hartu gabe, eta, beraz, kultura-intereseko ondasuntzat deklaratutako ondare materiagabea dira.